Çaldıran meydan muharebesi, Her ikisi de Türk olan Osmanlı ve Safevî devletleri arasında yapılan pek büyük ve önemli bir meydan savaşıdır. Bu savaş o devirlerde, Osmanlı devletinin geleceğine yön veren bir savaş olarak da kabul edilir.
Yavuz Sultan Selim komutasındaki Osmanlı ordusu ile Şah İsmail’in komuta ettiği Safevi ordusu arasında, VAN şehrinin 90 km. kadar kuzey doğusundaki ÇALDIRAN ovasında 23 Ağustos 1514 günü yapılmış, savaş tarihinde Çaldıran Meydan Muharebesi diye adlandırılmıştır. Anadolu birliği yolunda atılmış önemli bir hamle olan bu savaş, Osmanlı Türklerinin savaşma sanatında gösterdikleri şaheser örneklerden biridir.
Şah İsmail mezhep farklılıklarından istifade ederek Osmanlı Devleti’ni temelinden yıkmak, Anadolu’ya hâkim olmak istiyor, yakın doğuda korkunç bir huzursuzluk doğuruyordu. Doğuda İran Devleti’nin başında bulunan, soyu Türk fakat mezhebi Şii olan Şah İsmail; Osmanlı Devleti’nin doğudan uğradığı siyasi tehlike oluyordu. Yazdığı Türkçe şiirlerle, Anadolu’nun içlerine kadar soktuğu adamlarıyla, kısa zamanda halkın, hatta devlet büyüklerinin, ordu komutanlarının arasına fesat düşürüyor, bu yüzden yurtiçinde zaman zaman tehlikeli ayaklanmalar oluyor, devlet başına halli güç gaileler açılıyordu. Osmanlı İmparatorluğu’nun, kalbini, ruhunu kemiren bu tehlike mutlaka ortadan kalkmalıydı. Bunu da ancak Yavuz Sultan Selim gibi komutanlık mertebesi dehaya ulaşmış örnek bir kahraman, bir cihangir başarabilirdi.
Osmanlı Devleti son çareyi bu düşüncede görüyordu. Çünkü Ankara savaşında Yıldırım Bayezid’in Timurlenk ordularına karşı uğradığı felakete benzer bir yeni duruma uğradığı takdirde bu yenilgi Timurlenk karşısında uğranılan yenilgiden daha elem verici olacaktı. Taht şehri Semerkand olan Timurlenk, kazandığı zafer sonunda, görünüşte tabiilik durumuna soktuğu Anadolu’yu bırakıp ülkesine dönmüştü.
Şah İsmail’in hükümdarı olduğu Safevi İmparatorluğu’nun başşehri Tebriz’di. Anadolu’ya çok yakındı. O sıralarda Doğu Anadolu, Osmanlıların elinde değil, Safevîler’in hâkimiyeti altında idi. Bundan başka Timurlenk, Osmanlılar gibi Sünnî (Ehli Sünnet Vel Cemaat) mezhebinde idi. Şah İsmail-i Safevî ve halkı ise Şiî idiler. Şia propagandası ve bu mezhebi kabul edenlerin çoğalmasıyla devletinin yükseleceğine inanan Şah İsmail, ülkesinin olduğu gibi, Anadolu’nun da bu mezhebi ancak zorla kabul edeceğini biliyordu. Bu düşünceler içinde bu hâle izin vermek ise Osmanlı Devleti’nin sonu olacaktı.
Çaldıran Savaşının Sebepleri
Osmanlıların iki ana siyaseti vardı: 1 – Batı siyaseti, 2- Doğu siyaseti. Batı siyaseti: Doğu ve Batı Roma İmparatorluğu’nu ortadan kaldırarak Tuna Nehri’nin güneyine kadar Avrupa kıtasında genişlemeyi başarmışlardı. Doğu siyaseti; İslâm dünyasını birleştirmek, büyük bir İslâm devleti kurmak istemişlerdi.
Fatih Sultan Mehmed devrine kadar Batı siyasetini izleyen Osmanoğulları, onun ölümünden sonra doğuya dönmüşler, gayelerine ulaşmaya çalışmışlardır. Yalnız doğu siyaseti iki padişah üzerine düğümlenmiştir. Önceleri Fatih Sultan Mehmed’in oğlu Bayezid-i Veli, ondan sonra da Yavuz Sultan Selim doğu siyasetini izlemişlerdir. Yavuz bütün gayelerine ulaşamadan ölmüş, ondan sonra gelen Osmanlı padişahları; Batı’da yapacakları savaşların getireceği maddî sonuçları göze alarak bu büyük gayeye ulaşamamışlardır.
2. Bayezid devrinde Şah İsmail, Anadolu insanı arasında Şiiliği yayarak Osmanlı Devleti’nin sınırları içinde çoğalmaya başlamıştı. Bu suretle Osmanlı Devleti’nin siyaseten çökmesini hazırlıyor, hükümranlığını Akdeniz kıyılarına kadar uzatmak istiyordu.
Bu hareket Osmanlılar tarafından vaktinde sezilmiş ve tehlike anlaşılmıştı. Anadolusuz Avrupa, Osmanlıları barındıramazdı. Bu bakımdan siyasetin değiştirilmesi, Batı’dan vazgeçilerek doğuya dönülmesi kararlaştırılmıştı. Kısa bir süre içinde iç ve dış siyasetin akıntı yönü değiştirilerek, doğu siyaseti başlatıldı.
Bayezid-i Veli devrinde, Osmanlı Devleti’nin Batı siyasetini bırakıp doğu siyasetine dönmesi karşısında, düşmanları da boş durmamış, komşu Mısır ve İran devletlerini Osmanlılar üzerine saldırtmak için ellerinden geleni yapmışlardır. Bu durumları açıklığıyla gören Trabzon Valisi Şehzade Selim; İran’ın güttüğü siyasetle yakından ilgileniyor, doğuda olan bitenleri izliyor, belki de o sıralarda padişah olunca yapacaklarını tasarlıyor, ana hatlarıyla plânlıyordu.
Nitekim tarihte doğuya şuurlu, kusursuz parmak koyan Selim olmuştur. Şehzadeliği süresince, İran Hükümdarı Şah İsmail ile yakın temas kurmuş, onunla görüşme imkânı bulmuş ve onu çok iyi tanımıştı. Büyük Osmanlı Devleti’nin ayakta kalması için iki komşu devlet olan, İran ve Mısır’ı hâkimiyeti altına almasının zorunlu olduğunun idraki içindeydi. Selim padişah olunca; başlangıçta buna göre hazırlanmış, hazırladığı plânlarını da buna göre gerçekleştirmiştir. Bu suretle Osmanlı harp tarihini birçok şanlı zaferlerle süslemesini bilmiştir.
Yavuz Sultan Selim’in hazırladığı plânın birinci safhası şu idi: Rumeli’de devlet sınırlarının doğal bir çizgisi olan TUNA Nehri’ni kuzeye geçmemek, bu çizgiden güneye de kimseyi geçirmemek.
Osmanlı İmparatorluğu için siyaseten bir tehlike olan, doğudan gelecek Safevi saldırısından ülkesini korumak, Ülke içinde; siyasi sonuçlar doğurabilecek olan Şiiliğe karşı bir mücadeleye başlamak, kısacası Safevî Devleti’ni tümüyle hâkimiyeti altına almak olacaktı.
İran hükümdarı Şah İsmail’in maksadı ise; bütün açıklığıyla anlaşılmıştı. Osmanlı Devleti’nin sınırları içinde Şii mezhebini yaymak, mensuplarını çoğaltmak, bu suretle de taraftarı çoğalınca siyaseten Osmanlı Devleti’ni tamamen yıkmak, İran’ın ayakta kalmasını sağlamaktı. Bu politika ve bu maksat açık bir alan da bulmuş, kısa bir süre içinde Şii mezhebine girenlerin sayısı çoğalmış, ordu içinde rütbeli ve rütbesiz askerler arasında askeri düzene aykırı olmasına rağmen bu mezhebe girenler görülmüştür. Hatta son zamanlarda devleti yürütenler üzerinde bile etkisini göstermeye başlamıştı. Siyasi sonuçları çok büyük olacak olan bu durumdan ülkeyi korumak için Padişah Yavuz Sultan Selim bütün düşüncesini bu duruma bağlamış, plânlarını buna göre hazırlamaya başlamıştı. Hele son zamanlarda Şah İsmail’in Amasya Valisi Şehzade Ahmet’in oğullarını himayesi altına alması bardağı taşıran son damla olmuş, İranlılarla savaşı kaçınılmaz yapmıştı. İşte bu sebeplerden ötürü; Yavuz Sultan Selim İranlılarla savaşa karar vermiş, ilk iş olarak da ülke içinde Şii mezhebine geçmiş olanları gizli araştırmalarla sayılarını meydana çıkarmış, bunların 40.000 kadar oldukları anlaşılmıştır. Bu suretle ülke içinde bulunan Şiilerin kontrolleri sağlanmıştır. Yapılacak askerî harekâtın müşkülata uğramadan yerine getirilmesi artık mümkündü. Savaş yapılırken en önemli bir devresinde memleket içinde bir gaile çıkması tamamen önlenmişti. Artık sıra savaş hazırlıklarına gelmişti.
Şah İsmail-i Safevî
Dedesi Cüneyt, babasının adı Haydar’dı. Türk aslından olan Şah İsmail Safevî; dedesi ve babasını öldüren Şirvan Şahı’nı ortadan kaldırarak İran’a hâkim olmuştu. Kısa süre içinde Akkoyunlu Devleti’ni haritadan silmiş, bu devleti tarihe gömdükten sonra Özbek İmparatorluğu’nu da büyük bir bozguna uğratarak, baş döndürücü bir hızla büyük Safevi İmparatorluğu’nu kurmuştu. Ülkesi o devirlerde, Diyarbakır’dan Taşkent’e kadar uzanıyordu. Mezhebi Şiî olan Şah İsmail, bu mezhebi yayarak adeta mezhebini Safevî Devleti ile özdeşleştirmeye çalışmıştı. 10–12 kadar devletin topraklarını kendi sınırları içine sokan Şah İsmail, idarî ve askerî dehasıyla büyük bir imparatorluk kurmayı başarmıştı. Ülkesinin genişleme ve kalkınmasını Şiî mezhebinin yayılmasında görmüş, varlığını buna bağlamıştı.
Osmanlı Ordusunun Savaşa Hazırlanması ve Yürüyüşü
Edirne şehrinde o yıl Yavuz Sultan Selim’in başkanlığında divan toplandı. Sultan; divan mensuplarına Osmanlılarla İran arasında var olan bütün uzlaşmazlıkları birer birer anlattı: Devlet erkânının ve komutanların da fikrini aldıktan sonra, fikir birliğine varılmış, İran’a savaş kararı verilmişti. Bu konuda Müftü Hamza Saru Görez’in fetvası ve İbni Kemal’in risalesi Osmanlıların fikirlerini aksettirmesi bakımından önemlidir; Müftü Hamza Saru Görez fetvasında: “… Biz dahi şeri’atin hükmü ve kitablarımızun nakli ile fetva virdük ki ol zikr olunan taife kâfirler ve mülhidlerdür…. hem ehl-i fesaddur, iki cihetten katledilmeleri vâcibdür…”
Öte yandan, İbni Kemal’in daha mufassal olarak kaleme aldığı risalesinde (Fi tekfiri-r revâfiz), Şah İsmail ile ehl-i Şia hakkındaki Sünni görüşü müşahede mümkündür. Bu risalede küfr ve irtidadına hükmedilen Şah İsmail ile askerlerine karşı açılacak savaşların diğer devletler ile yapılan harpler gibi cihâd sayılacağı belirtiliyor, umumiyetle, Safevilerin öldürülmesinin caiz olup, mallarının helâl, nikâhlarının ise batıl olduğu açıklanıyor idi.
Hazırlıklara başlandı. Arkasından ordunun seferber olması için bütün eyaletlere haberler salınmış, Anadolu’da Bursa yakınındaki Yenişehir havalisi, yığmak yeri olarak bildirilmiş, orada toplanılması emredilmişti. Edirne’deki ordu birliklerine silah ve cephane dağıtılmış, bu ordunun bütün ihtiyaçları üç gün içinde tamamlanmıştı.
Osmanlı ordusu, 19 Mart 1514 Pazartesi günü Edirne’den İstanbul’a doğru yürüyüşe geçirildi. Yürüyüşün onuncu günü 29 Mart’ta İstanbul’a varıldı. Eyüp-Kâğıthane bölgesinde ordugâha geçildi. Askerler istirahata bırakıldı. Padişah, devlet erkânı ve komutanlarla birlikte Hazreti Ebû Eyyüb el-Ensârî’nin kabirlerini ziyaret ettiler. Kurbanlar kesilip fakirlere de pek çok sadaka dağıtıldı. Bilhassa Sünni ulemanın verdiği fetvalar üzerine büsbütün heyecana gelen halk, Safevilere karşı sefere çıkan Selim’i görmek üzere Eyüp’ü doldurmuş, Haliç’i ise kayıklar istilâ etmişti.
Yavuz Sultan Selim, ellerini açarak bütün inancı ve bağlılığı içinde Allah’a yalvardı:
“Allah’ım… İslam’ın kurtarılması ve yükseltilmesi için, zaferin Osmanlılar tarafından kazanılmasını sağlamanı diliyorum” dedi.
O günlerde Manisa Valisi olan oğlu Şehzade Süleyman, İstanbul’a getirildi. Padişah vekilliğiyle İstanbul’da bırakıldı. Bir an önce ordunun Anadolu’ya geçmesi için hazırlıklar hızlandırıldı. Ve bir sabah Yavuz Sultan Selim beraberindekilerle Beşiktaş’tan Üsküdar’a geçti.
Hedef bölgesi İran tarafları, o yıl çok kurak geçtiğinden ikmal sıkıntısı çekilmemesi için, deniz yoluyla Trabzon’a çok miktarda erzak gönderildi.
Rumeli Beylerbeyi Hasan Paşa ordusuyla, gemilerle Anadolu yakasına geçmek üzere Gelibolu’ya geldiler. Ordu kısa zamanda Gelibolu’dan Çanakkale’ye geçirildi. Yığınak yerlerine hareket ettirildi. Padişah, beraberlerindekilerle birlikte, Üsküdar’dan 21 Nisan 1514 günü yürüyüşe geçti.
Anadolu Beylerbeyi Hadım Sinan Paşa, Anadolu askerinin bir bölümüyle Padişah’ı, Maltepe’de karşıladı. Bu sırada Bosna yardımcı kuvvetleri de orduya katıldı. 22 Nisan 1514 günü ordugâh civarında yakalanan bir İranlıya savaş ilan mektubu verilerek Şah İsmail’e gönderildi. Padişah ertesi günü ordu ile Bursa yönünde yürüyüşe geçti. Kısa bir süre sonra Yenişehir havalisine varıldı. Burada Rumeli Beylerbeyi Hasan Paşa da ordusuyla padişah kuvvetlerine katıldı. Yenişehir ovasında yığınağını tamamlayan ordu, padişah tarafından denetlendi. Eksikler tamamlandı. Orduya lüzumlu görülen her şey ikmal edilerek yürüyüşe devam edildi. 3 günlük bir yürüyüşten sonra Seyitgazi’ye gelindi. Burada 3 gün dinlenildi ve hazırlıklar tamamlandı. Padişah bütün askere hitap ederek savaşı anlattı ve onlara moral verdi. Mükâfatlar dağıtıldı. Ordu, Seyitgazi’den sonra emniyet düzeni alınarak tekrar yürüyüşe geçildi. Vezirlerden DUKAKİN AHMET Paşa, 20.000 sipahiyle öncüye memur edildi. Sinop Valisi KARACA AHMED Paşa da 500 kadar akıncı süvari ile yürüyüşü kolaylaştırmak, karşı tarafın durumunu meydana çıkarmak, onlar hakkında bilgi edinmek ve esir ele geçirmek görevleriyle, ordunun çok ilerisine, İran içlerine kadar sızmak şartıyla bir keşif grubu halinde ileri sürüldü. Arkadan büyük Osmanlı ordusu, Konya-Kayseri yoluyla Kayseri’ye doğru hareket etti. Yürüyüş esnasında yol boyunca gruplar halinde kuvvetler orduya katılıyorlar, ordunun sayısını arttırıyorlardı. Birkaç gün de Kayseri’de dinlenildi. Yavuz bu duraklama sırasında, Zülkadiriye Hâkimi Alaüddevle ile bir konuşma yaptı. Kendisinden verebileceği kadar süvari kuvveti istedi. Alaüddevle yardım bulamadığı gibi, Osmanlı ordusunu geciktirme, karıştırma hareketleriyle kötülük yapmaktan çekinmedi.
Osmanlı ordusu içinde bulunan bazı askerler, Şah İsmail’in üzerine gidilmemesini istiyorlar ve bunu açıkça gösteriyorlardı.
Şah İsmail de bütün umudunu bu aradaki mesafeye bağlamış, mütemadiyen çekiliyorlardı. Osmanlı ordusu ise; zahmetli yürüyüş ve yokluklar içinde devam eden bir yolculuk sonunda Sivas’a kadar gelmişti. Sivas’ta ordu sayıldı. 140.000 kişi olduğu anlaşıldı. (Hayreddin Efendi tarihinde 180.000 kadar diye yazılmış.) Ağırlık ve nakliye kolları ise 5000 araba, 6000 deve, orduyu arkasından izliyordu. İkmal işlerine yardım, ordunun gerisinin emniyetini sağlama maksadıyla, ordu içinden yaşları pek genç olanlarla çok yaşlı olanlardan 40.000 kişi ayrılmış, Kayseri, Tokat bölgesinde bırakılmıştı. Sivas’ta son olarak ordu bir defa daha gözden ge-çirilmiş, eksikleri tamamlanmış, tekrar Erzincan’a doğru yürüyüşe geçilmişti. O yıllarda İran ve Kürdistan tarafları kuraklık yüzünden kıtlık içinde bulunuyordu. Bundan başka, Şah İsmail’in eniştesi Kürdistan Hâkimi Ahmet Han, Osmanlı ordusu yürüyüş kollarının önünden kaçarken gerisinde bıraktığı yerlerdeki köy ve kasabaları yakıyor, yıkıyor, taşıyamadığı iaşe maddelerini ve taşıma araçlarını yok ederek, Osmanlı ordusunun yürüyüş yolunu boydan boya boşaltıyor, bu yüzden de erzak ve ihtiyaç maddelerini bulmakta müşkülat çekiliyordu.
Yavuz Sultan Selim bu olacakları evvelden tasarlamış, icap eden tedbirleri de evvelden almıştı. Bu sebeple ordunun bütün ihtiyaçları gemilerle deniz yolundan Trabzon’a getiriliyor, oradan da katırlar sırtında orduya ulaştırılıyordu.
Erzincan yakınlarına gelindiğinde Şah İsmail’e 3’üncü mektup da gönderildi. Bu mektupta Erzincan’a gelindiği bildiriliyor, savaşa çağırıyordu. Nihayet YASSIÇİMEN denilen yerin yakınında ordugâha geçildi. 18 Temmuz 1514 günü İranlılar tarafından gönderilen bir elçi, Yavuz’a Şah’ın cevabî mektubunu getirdi. Şah İsmail, Yavuz’a atıp tutuyor, küfürler yağdırıyordu. Bu mektuptan ordunun haberi olmadı. Yalnız hareketler çabuklaştırıldı. Yeni yeni keşif kolları çıkarıldı. Bütün keşif kolları karşı devlet sınırları içine sızdırıldı. Her taraf araştırılıyordu. Osmanlı ordusu da Erzincan’dan sonra Erzurum-Eleşkirt üzerinde yürüyüşe geçirilmişti. Birçok zorluklara rağmen Safevileri bir an evvel meydana çıkarmak için keşif kolları çıkarılıyordu.
Şehsuvaroğlu Ali Bey ve Mihaloğlu Bali Bey, Feruştah Bey, süvari kuvvetleriyle ayrı ayrı yönlere gönderiliyor, bunlar savaşılacak Safevilerle temas kurmak bilgi edinmek için çabalayıp duruyorlardı. Bali Bey, Çemrik civarında rastladığı İranlı birkaç eri yakaladı, birkaçını sorularını cevaplandırması için sıkıştırdı, bazılarını da Padişah’a gönderdi. Ordu doğu yönüne yürüyüşe devam ediyor, bir an evvel Safevilere rastlamak ve saldırmak istiyordu. Nihayet Otlukbeli savaşının yapıldığı Tercan Ovası’nda Eskitepe’ye gelindi. Ordu dinlenirken, Trabzon Beylerbeyi Mustafa Bey, emirlerine verilen bir süvari birliğiyle Bayburt Kalesi’nin ele geçirilmesi için görevlendirildi. Süvari grubuyla bu yöne gönderildi. Osmanlı ordusu da Azerbaycan yönüne yürüyüşe geçirildi. Sökmen (Molla süleyman) denilen yere gelindiğinde, Gürcistan Hâkimi GÜZACA Bey tarafından gönderilen erzaklar, bu sırada yiyeceğe çok ihtiyaç duyulduğundan çok makbule geçmişti. Aylardan beri devam eden, yorgunluktan başka bir şey sağlamayan bir yolculuk askeri perişan etmişti. Hele Padişah’ın 40 menzile böldüğü yürüyüşle TEBRİZ’e gidildiği öğrenilince; asker ve hatta bazı komutanlar arasında moral bozukluğuna sebep olmuştu. Bıkkınlık son kertesine gelmişti. 4 aydan beri yolda oldukları halde bir türlü Şah İsmail’in ordusuna rastlayamamaları orduda huzursuzluk meydana getirmişti. Geri dönmek arzusuyla orduda ayaklanma noktasına bile gelinmişti. Yeniçerilerden bazılarının Padişah otağına kurşun atacak kadar ileri gittikleri görüldü. Bu durum karşısında Sultan Selim cesaretle otağından dışarı çıktı. Tek başına küheylanına (atına) bindi. Atının üzerinde dimdik dururken: “Asker kıyafetli korkaklar, beraberinde cesaret ve kahramanca savaşmak varken, inatla karşı mı çıkarsınız. Karısının koynunu savaş alanına değişecek askere ihtiyacım yok. İsteyen geri dönsün. Buraya kadar geri dönmek için gelmedim. Bütün yokluklara, yorgunluklara karşı koymadan zafer nasıl kazanılır? Hedefimize yaklaşmışken geriye dönmek büyük bir aşağılıktır. Cesaretleri kalmamış, korkaklar, kahramanlıklarıyla Osmanlı Devleti’ni yükseltmek isteyenlerden ayrılsın. Ben kararımdan dönmem. Tek başıma da Şah İsmail’e karşı çıkarım” dedi ve atını sürdü gitti. Arkasından tuğlar, sancaklar, bölük bölük ordu, kaynayan ak köpüklü sel gibi kendisini takip edip yürüdü.
Yürüyüş yolu üzerinde tararcasına Safevi ordusunu aramak için Mihaloğlu Mehmet Bey, Şehsuvaroğlu Ali Bey, Mihaloğlu Bali Bey’in keşif grubu Karakilise’ye yaklaştığı sırada Şah İsmail ordusuna mensup Komutan Kürşat’ı yakaladı. Meğer o da Osmanlı esiri yakalamak için yola çıkmış. Beraberindekilerle beraber Padişah’a gönderildi. Padişahın yaptığı soruşturmada; Şah’ın henüz Tebriz’de olduğunu öğrendi.
Osmanlı ordusu. Sökmenden hareketten sonra, Karakilise’ye yaklaştığı sırada düşman içlerine gönderilen casuslardan Kürdistan Hâkimi Ustaçlıoğlu Ahmet Han’ın HUY yakınında Şahını beklediği. Şah’ın 60.000–70.000 kadar ordusuyla Çaldıran Ovası genel istikametinde yürüdüğü haberi geldi. Yavuz, ordusunu Karakilise’ye doğru harekete geçirdi.
Ordu ilerisinde keşif yapmak üzere görevlendirilen Mihaloğlu beraberindekilerden Bali Çavuş’la, Ustaçlıoğlu Ahmet Han’ın eyalet askerleriyle Huy denilen yerde bulunduğunu. Şah İsmail kuvvetlerinin de Huy’a geldiğini duyurdu.
Osmanlı ordusu bu haber üzerine düşman tarafına doğru süratle ilerlemeye başladı. Ordu DANASAZI denilen yere geldiği sırada Şehsuvaroğlu Ali Bey’den, Bayezid kalesinin ele geçtiği müjdesi alındı. Nihayet Osmanlı ordusu 22 Ağustos 1514 günü Çaldıran ovasına vardı. Şah İsmail’in komuta ettiği İran ordusunun da ovaya hâkim tepelerde ordugâha geçmiş olduğu görüldü. Yavuz Sultan Selim Safevileri görür görmez, hemen harp meclisini topladı. Genel durum gözden geçirildi. Komutanların fikri alındı. Düşmana hemen ertesi gün sabah fecriyle saldırıya geçmenin doğru olacağı, yoksa orduyu 24 saat dinlendirdikten sonra mı taarruza başlamanın doğru olacağı tartışıldı. Bazı komutanların; uzun bir zamandır durmaksızın yüründüğünü, askerlerin çok yorgun düştüğünü, hemen taarruza geçmenin doğru olamayacağını ileri sürdüler. Askerin dinlendirilmesinin daha uygun olacağını söylediler. Fakat komutanlardan PİRİ Paşa; Osmanlı ordusu içinde az da olsa bilhassa akıncılarından bir kısmının Şii olduğu, ordu dinlendirmeye geçirilirse beyhude vakit kayıp edildiği gibi, bu adamların Şah İsmail’le haberleşmeleri halinde ordugâhtan kaçabileceklerini veya isteksiz hareket edebileceklerini, bunun ordu için iyi olmayacağını, en iyi hal tarzının karşı tarafın hiç ummadığı ve beklemediği anda yapılacak taarruzun başarıya ulaşmayı sağlayacağını söyledi. Padişah bu konuşmadan hoşnut oldu ve “İşte iyi bir komutanın düşüncesi” diyerek Piri Paşa’yı taltif etti ve aynı düşüncede olduğunu, derhal taarruza başlanılmasının doğru olacağını bildirdi. Derhal taarruza karar verildi. Birliklere emirler gönderildi. Osmanlı ordusu Çaldıran vadisini geçerken bir yandan da savaş tertiplerini almaya başladı. Osmanlı ordusunun dağlardan ovaya inişi ve intizamı Şah’ın dikkatini çekmişti. Osmanlı ordusu ile İran ordusunun harp tertibatı: Osmanlı ordusunun savaş tertip ve düzeni: Yavuz Sultan Se-lim, ordu Çaldıran ovasına inerken harp nizamının alınmasını emretmişti. Zeynel ve Sinan Paşaların komutasındaki Anadolu ve Karaman süvari birlikleri sağda, Hasan Paşa komutasındaki Rumeli kuvvetleri solda, yeniçeri askerleri ortada yerleştirilmiş bulunuyordu. Anadolu ve Rumeli azapları askerleri her iki yan kuvvetlerini takviye edecekti. Topçu kuvvetleri, her iki yan kuvvetlerinin gerisinde ve birliklerin ilerisinde toplarını mevzilendirmiş bulunuyordu. Bu toplar zincirlerle birbirine bağlanmış, aşılmaz engeller haline getirilmişti. Ordu cephesinde şarampoller kazdırılarak, elde bulunan bütün arabalar da birbirine bağlandı. Cephenin önünde gayet kuvvetli engeller yapılmıştı. Bu muharebede harp kaidelerine bir yenilik bulunmuş, azap askerlerinin top mevzilerinin ilerisinde tertip alarak taarruza başlaması, düşmanla temasa gelince kısa bir mukavemetten sonra sağa, sola çekilerek topların önünün açılması, bu suretle açıkta kalan düşmana topların ateş açmalarının sağlanması taktiği denenecekti. Çaldıran savaşında Osmanlı ordusunun sayısı 120.000 kadardı. Bunun, 80.000 kadarı süvari idi. İran ordusunun savaş tertibi (İki ordunun mukayesesi): Şah İsmail; Osmanlı ordusunda çok miktarda top olduğunu biliyordu. Buna karşı şöyle bir savaş tertibi aldırdı: Ordusunu ikiye böldü. Bu kuvvetlerinin sağda bulunanına kendisi komuta ediyordu. Diğer bölümüne, solda bulunanına da eniştesi Kürdistan Hâkimi Ustaçlı Ahmet Han komuta ediyordu. Bu düzenin sebebi olarak; iki ayrı yönden hareket edilecek, azap askerlerinin yapacakları dikkatle izlenecek, bunlar iki yandan çevrilecek ve ele fırsat geçer geçmez, padişahın içinde bulunduğu yeniçerilerin üzerine saldırılacaktı.
Osmanlı ordusunun atları yem ve ot yokluğundan bitkin, askerleri ise uzun yürüyüşlerden çok yorgun düşünülüyor, aylardır çok zorluklarla karşı karşıya gelmiş olan bu ordunun iyi savaşamayacağı kanaati hâkim bulunuyordu. Düşünülmüyordu ki; Osmanlı ordunun, insana yeni hayat veren Yavuz Sultan Selim’i vardı.
Osmanlı ordusu, benliğiyle milletine ve Padişahına bağlı, şevk ve heyecan içinde savaşa hazır, sabırsızlıkla hücum anını bekliyordu. Buna karşı Şah İsmail’in ordusunda ise; üstünlük ve mükemmeliyet görülüyordu. İran ordusundaki süvari sayısı Osmanlı ordusundaki kadardı. Askeri hiç yorgun değildi. Zinde idi. Moralleri de çok üstündü.
70.000’den fazla süvari birlikleri binicilerinin kırmızı tüylerle süslü çelik başlıklarının çok uzaklardan bile pırıl pırıl parladığı görülüyordu. Hülasa İran ordusu mükemmel görünüşte, askerleri ise zafere inanmış halde idi. Bu hal Şah İsmail’i coşturuyor, zafer ümidini artırıyordu. Ustaçlıoğlu Ahmet, Bağdat, Meşhet ve Horasan hâkimleri olan komutanların savaş tecrübeleri çoktu. Bundan dolayı da zaferin kendi taraflarında olacağına inanıyorlardı. Yalnız İran ordusunun piyadesi çok az, Osmanlı ordusundaki pek çok topa karşılık verecek tek topları yoktu.
Çaldıran Savaşının Yapılışı:
23 Ağustos 1514 sabahı; Yavuz Sultan Selim, ordusuna savaş tertibi aldırıp tam taarruza geçeceği zamanda, Şah İsmail ordularının sağ ve sol yan kuvvetleriyle saldırıya geçtiği görüldü. Osmanlı ordusu bu taarruza bütün şiddetiyle karşı koyarak püskürtmeyi başardı. Şah İsmail’in komuta ettiği kuvvetler Osmanlıların sol yan kuvvetlerine yaptıkları taarruzda bir başarı sağlayamazken, kudretle direnen Hasan Paşa kuvvetleri çokça zayiat vermiş bulunuyordu. Sağ yanda Sinan Paşa kuvvetlerine Kürdistan Hâkimi Ustaçlı Ahmet Han’ın kuvvetleri saldırmıştı. Sinan Paşa da top mevzilerinin önündeki azap askerlerinin yanlara doğru açılmalarını sağlamış, Ustaçlıoğlu Ahmet Han kuvvetleri, Osmanlı topçusuyla karşı karşıya kalmıştı. Topçunun şiddetli ve öldürücü ateşiyle kısa bir zaman içinde perişan edilerek dağıtılmışlardı. Sinan Paşa kuvvetlerinin karşı taarruzları ve düşman yanlarından kuşatılarak gerilerinin alınmasıyla İranlıların çoğu kılıçtan geçirildi. Bu ölüm kalım çarpışmasında, yığınlar halinde birbirlerinin üzerine düşen İranlı ölüler arasında Şah İsmail’in sağ kolu Ustaçlı Ahmet Han’ın ve daha birçok İranlı komutanların cesetleri de görülüyordu. Komutanlarını yerde ölü olarak gören İranlı askerler ise panik halinde kaçmaya başladı.
Onlar artık canlarını kurtarmaktan başka çare bulamıyorlardı. Bu durumu heyecanla izleyen Yavuz Sultan Selim, sağ yan kuvvetlerinin bu başarılarını görünce, sol yandaki Hasan Paşa kuvvetlerine kapıkulu askerlerinden takviyeler gönderdi. Ve komutasındaki merkez kuvvetlerine ateş emri verdi. Yeniçeriler gerilerden siperlere fırladılar, müthiş bir ateş savaşına başladılar. Bir yandan topçu ateşi, diğer yandan yeniçerilerin ateşleri ve Hasan Paşa kuvvetlerinin düşmanın yanını kavrama ve gerilerine düşme fırsatı Şah İsmail’in bütün gayretlerini boşa çıkardı. Mukadder sonuç görülmeye başlandı. İran ordusu gittikçe çok kötü duruma düşüyordu. Boğaz boğaza ölüm kalım mücadelesi verildiği sırada kolundan ve bacağından yara alan Şah İsmail, bir an muvazenesini kaybederek attan düştü. Şah İsmail’i esir almak için Osmanlı askerleri ileri atıldı. Bu sırada Şah’ın yakını ve kendisine çok benzeyen MİRZA ALİ ’Şah menem’ diye ileriye atıldı. Ve kendini feda etti. Şah İsmail’i koruyanlar ise bu durumdan faydalanarak Şah’ı bir ata bindirip kaçırdılar. İki yanından çevrilen İran ordusu da canını dişine takarak birkaç saat boğaz boğaza kıran kırana bir çarpışmadan sonra kaçışmaya başladılar. Her iki ordudan da büyük kayıplar verilmişti. Osmanlı ordusundan 10 kadar beylerbeyi, yüzlerce sancak beyi kayıplarımız arasında idi. İran ordusundan binlerce ölü arasından en az 14 kadar han cansız yerde yatıyorlardı. Şah İsmail ise gece karanlığından faydalanarak gece boyunca kaçırıldı. Sabaha karşı Tebriz’e varmıştı.
Şah İsmail bu korkunç badireden canlı kurtulduğu için, ellerini açıp Allah’a şükürler ediyor, hiç aklından geçirmediği bu müthiş yenilgiye acı acı ağlıyordu. Tebriz’de kalmayı çok tehlikeli görmüş, İran içlerine kaçmayı uygun bulmuştu. Çünkü artık Osmanlılara karşı koyacak kuvveti kalmamış, kolu kanadı kırılmış, perişan olmuştu.
Savaş alanı akşamın gurubuna yakın, muzaffer Osmanlı silahlarına terk edilmişti. Bu suretle Osmanlı ordusu yine pek parlak bir zafer kazanmıştı. Yıllardan beri zihinleri kurcalayan bu büyük mesele birkaç saat içinde halledilmişti. Şah İsmail Safevi’nin kaçarken otağında bıraktığı karısı TAÇLI HANIM ve yanında birçok kıymetli esirler. Padişah’ın huzuruna getirilmişti. Şah İsmail’in çadır dolu hazinesi, tahtı ve bütün ağırlıklarıyla Osmanlıların eline geçmişti. (Bu ganimetler hâlâ TOPKAPI SARAYI müzesinde bulunmaktadır.)
Bu büyük zaferden sonra orduya dinlenme, yaralarını sarmak için fırsat verildi. Çaldıran ovasının uygun bir yerinde çadırlar kuruldu. Yavuz Sultan Selim ise otağı hümayununda ele geçirilen esirlerle Şah’ın koruyucularını sorguya çekiyordu.
Sonuç
İki günlük bir dinlenmeden sonra Osmanlı ordusu. Çaldıran ovasından İran’ın başşehri TEBRİZ’e doğru yürüyüşe geçirildi. Kısa bir süre sonra hiç mukavemete rastlanmadan Tebriz’e varıldı. Ordu, Tebriz’e girmeden önce, Vezir DUKAKİN AHMED Paşa ile Defterdar PİRİ Paşa ve tarih yazarı İdris-i Bitlisi şehre girerek, şehrin anahtarını istediler. Bu anahtarlar kendilerine saygı ile verildi. Bu sırada Osmanlı ordusu, Huy-Bağdat-Ogal-Hacıbelli-Yediçeşme-Sultaniye yoluyla yürüyerek 6 Eylül 1514 günü tam 5 günde Tebriz önlerine gelmiş bulunuyordu. Yavuz Sultan Selim’in gelişini Tebriz halkı surlar dışından itibaren yığınlar halinde samimi ve candan alkışlayarak karşıladılar. O devirlerde dünyanın en büyük şehirlerinden biri olan ve bir milyondan fazla insanın yaşadığı bu büyük şehirde 8 Eylül 1514 Cuma günü şehrin büyük camiinde, Padişah ve bütün komutanlar hazır bulundukları halde halkla birlikte cuma namazı kılındı. İmam hutbesinde; Sultan-ı Rum Selim i’bnü Bayezid adına Sünni şartlara göre atıfta bulundu. O sırada bir ilim ve güzel sanatlar şehri olan TEBRİZ şehrinde toplanan en iyi 1000 kadar âlim, şair ve müzehhib minyatürü kendilerinden faydalanmak üzere İstanbul’a gönderildi. Savaştan sonra Anadolu Beylerbeyi Sinan Paşa bir derece yükseltilerek Rumeli Beylerbeyliği’ne, Karaman Beylerbeyi Zeynel Paşa Anadolu Beylerbeyliği’ne. birçok komutan da sancak beyliklerine yükseltildiler. Aynı zamanda bütün ülkeye ve dünyanın dost devletlerine zafer duyuruldu. Daha sonra Osmanlı ordusu padişahlarıyla birlikte geldiği yollardan İstanbul’a döndü. Bu savaştan sonra Safeviler, Orta Anadolu’da hareketsiz kaldılar, 20 yıldan fazla bir zaman İran artık Osmanlı Devleti’ne başkaldıracak gücü kendinde bulamadı. Anadolu’nun birliği yolunda atılmış en önemli bir adım olan Çaldıran Zaferi, Türk harp tarihinde, savaş sanatı bakımından şaheser örneklerinden biri olarak kaldı. Yavuz Sultan Selim de gönüllerde en büyük, en ünlü başkomutanlar arasında yer aldı.
Mütalaa
Çaldıran Meydan muharebesi; Türk askerinin, Türk komutanının kahramanlık, üstün zekâ, cesaret eseri olarak büyük bir zaferle sonuçlanmış savaşlarından biridir.
Yavuz Sultan Selim’in askeri dehası ve savaş sanatındaki üstünlüğü bu savaşta meydana çıkmış, daha büyük zaferlerin müjdecisi olmuştur. Savaştan evvel meydana konan stratejik üstünlük, susuz, kurak, iaşe temini güçlüğü içinde uzun yürüyüşlerle dayanıklılığı, Yavuz’un tükenmez iradesinde aramak ve bir örnek kabul etmek lâzımdır.
Yavuz Selim; savaşın en önemli ve müthiş durumlarında büyük tehlikelere karşı metanetini kaybetmeden, tesirli sözleri ve örnek hareketleriyle düzeni bozulmuş askerini yeni buluş ve düzenlemelerle iyiye götüren bir komutandır. Kısacası; Yavuz Sultan Selim, bir savaş dehası idi. Bilhassa üstün vasıflarıyla, Çaldıran ovasında ve bu savaştan sonra yapacakları bütün savaşlarda karşısına çıkacak bütün düşmanlarını önünde dize getirecek, milletini ve kahraman ordusunu zaferden zafere koşturacaktır.