İmam Nâsırüddin Ebül-Hayr Abdullah b. Ömer b. Muhammed b. Ali el-Beydâvî (Rahimehullah), İran’ın Şîraz şehri yakınlarındaki Beydâ’da doğmuştur. Ailesi hakkında pek fazla bilgi bulunmamaktadır. Uzun bir ömür geçirdiği ve 685/1286 yılında vefat ettiği göz önünde bulundurulduğunda muhtemelen hicrî altıncı yüzyılın sonlarında dünyaya geldiği tahmin edilmektedir.
Çocukluğu ve İlk Tahsili
Çocukluğu Beydâ’da geçmiş, temel öğrenimini de burada babasından tamamlamıştır. Babasının Şîraz başkadılığına tayin edilmesi üzerine ailesi ile Şîraz’a gitmiş, orada tahsilini tamamlayarak babasından icazet almıştır. Moğol isyanını yaşamış bulunan Beydâvî (Rahimehullah), Şîraz emîrinin Moğollarla iyi ilişkisi nedeniyle onlardan kötü muamele görmemiştir.
Kâdîlkudâtlık ve Müderrislik Yönü
Babasının vefatı üzerine Şîraz kâdılkudâtlığına getirilmiş, bir taraftan bu görevi ifa ederken bir taraftan da talebe halkası oluşturup dersler vermiştir. Kemâleddin el-Merâgî, Abdurrahman b. Ahmed el-İsfahânî, Ahmed b. Hasan el-Çârperdî ve Zeynüddin el-Henkî bu halkada yetişen tanınmış öğrencilerindendir.
Beydâvî (Rahimehullah) başta İbn Mutahhar el-Hillî olmak üzere devrinin âlimleri ile ilmî münazaralar yapıp kendini onlara kabul ettirmiştir. 680/1281 yılında görevinden azledilmesi üzerine Şîraz ’dan ayrılarak Tebriz ’e gitmiştir. Vefat tarihi olan 685/1286 tarihine kadar burada öğrenci okutmuş ve ulemâ ile ilmî münazara ve mübâhaselerine devam etmiştir.
Şâfiî mezhebinden olan Beydâvî (Rahimehullah), büyük bir fazilet adamıydı. Birçok ilimle mücehhez bulunuyordu. Özellikle tefsir, fıkıh, usul, kelâm, mantık, nahiv, belâgat ve tarih ilimlerinde oldukça mâhirdi. Envârü’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl adlı tefsiri onun en tanınmış ve en önemli eseridir.
Son zamanlarında şeyhi Muhammed b. Muhammed Kütahtâî’nin tavsiyesiyle kadılığı terk ederek onun sohbetine devam etmiş, meşhur tefsirini telif etmiş, vefat edince de şeyhinin kabri yanında toprağa verilmiştir.
Bazı Eserleri:
1- Envârü’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl: Tefsir ilimine dair üzerinde 255 civarında şerh ve hâşiye yapılacak kadar takdir gören ve ün kazanan bu eser defalarca basılmıştır. İmam Suyûtî (Rahimehullah) bu tefsir hakkında şöyle demektedir: “Keşşaf hakkındaki özetlerin efendisi. Kadı Nâsırüddin Beyzâvî’nin Envârü’t-Tenzîl kitabıdır. Beydâvî (Rahimehullah) Keşşâf’ı özetlemiş, pek güzel başarılı da olmuştur. Kadı Beydâvî (Rahimehullah) Keşşaf’tâki Mu’tezilî gizli noktaları keşfetmiş, bunların giderilmesini sağlamış, şüpheli ve tartışmalı yerlerini atmış, önemli şeyler yazmış, ilaveler yapmıştır. Artık bu kitap, ayarı hâlis altın gibi meydana çıkmış, gündüz ortasındaki güneş gibi şöhret bulmuş, okunmasına ilim sahipleri devam edip durmuştur”[1]
2- Tevâliu’l-Envâr min Metâli‘i’l-Enzâr: Kelâma dair mühim bir eserdir ve basılmıştır. Fahreddin Râzî (Rahimehullah) ve Seyfeddin Âmidî (Rahimehullah)ın başlattığı felsefe ile birleştirilmiş kelâm yöntemini en üst seviyeye ulaştırarak kendisinden sonra yazılan Şerhu’l-Mevâkıf ve Şerhu’l-Makâsıd gibi eserlere örnek olmuştur.
3- Minhâcü’l-Vusûl ilâ İlmi’l-Usûl: Usûl-u Fıkh ilmine dair olup matbudur.
Dipnotlar
[1] Ömer Nasûhî Efendi, Büyük Tefsir Tarihi, c. 2 s. 124.